سالخوردگی جمعیت یک پدیده جهانی است و ایران نه تنها از این قاعده مستثنی نیست بلکه از لحاظ رشد جمعیت سالمندی در رتبه سوم کشورهای جهان قرار گرفته و از شتاب سالخوردگی در آن بالا است. با وجود آگاهی مسئولان و سیاست‌گذاران و حتی تأکید رهبری بر فرزندآوری، دلیل مقاومت‌ها در برابر آن چیست؟ آیا مردم اصرار بر فرزندآوری را ناشی از اراده سیاسی می‌بینند و به این جهت با آن موافقت ندارند؟ آیا انباشت معضلات اقتصادی و اجتماعی ناشی از تحریم‌های برنامه هسته‌ای و تقابل با جامعه بین‌المللی، و عدم اطمینان نسبت به آینده، میل آنها را به فرزندآوری از بین برده است؟ زنان کجای این معادله‌اند؟
سایت زنان بررسی می کند: ایران در کنار کره جنوبی کمترین فاصله زمانی تا رسیدن به مرحله فوق سالمندی را دارد. به گزارش مرکز تحقیقات پیو، جمعیت سالمندان ایران طی دو دهه آینده از ۱۴ درصد به بیش از ۲۱ درصد خواهد رسید و به پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی طی سی سال آینده ایران سالخورده ترین کشور خاورمیانه خواهد شد.
بسیاری از سیاستمداران و سیاست‌گذاران معتقدند در زمان حاضر فرزندآوری یک مسئله استراتژیک برای کشور است، چرا سالخوردگی جمعیت از دید اقتصاددانان اهمیت استراتژیک دارد؟ درک اهمیت این موضوع چندان مشکل نیست. از دید اقتصادی، سالخوردگی جمعیت باعث کاهش منابع انسانی در بازار کار شده و کفه ترازو به شدت به طرف بازنشستگان سنگینی خواهد کرد. از سوی دیگر با کاهش دارایی و پس‌اندازها روبرو خواهیم شد چرا که افراد سالخورده برای تأمین مخارج خود دارایی‌های خود را نقد و پس‌اندازهای خود را مصرف خواهند کرد تا از عهده مخارجشان برآیند. همچنین با کاهش سرمایه و نیروی انسانی، رشد اقتصادی کند خواهد شد. با افزایش هزینه‌های بهداشتی و درمانی سالخوردگان با درنظر گرفتن بیماری‌های پرهزینه و رایج در میان آنها از جمله سرطان‌ها، بیماری‌های دستگاه تنفسی، قلبی، دیابت و فراموشی شاهد افزایش استرس مالی خواهیم بود. باید توجه داشت که هزینه‌های این بیماری‌ها تنها به هزینه‌های پزشکی محدود نمی‌شود و سایر هزینه‌های غیر رسمی نگهداری سالخوردگان را نیز در بر می‌گیرد. تخمین زده می‌شود که این هزینه‌ها چیزی بین ۳ تا ۱۰ درصد از تولید ناخالص ملی را به خود اختصاص دهد. همین موضوع با در نظر گرفتن شرایط تحریمی و اوضاع نابسامان اقتصادی کافی است که زنگ خطرها به صدا درآید.
در حالی که کارشناسان در سطوح بین‌المللی از سالخوردگی جمعیت جهان نگرانند سخنان محمد مخبر، معاون اول رئیس جمهور، مبنی بر اینکه کاهش جمعیت و نرخ فرزندآوری در ایران خواست نظام سلطه و غرب است گمانه زنی‌ها در خصوص سیاسی بودن اراده نظام برای فرزندآوری را بیشتر می‌کند. این در حالی است که آمریکا، کشورهای غرب اروپا، چین، ژاپن و کره جنوبی نیز با چالش‌های سالخوردگی جمعیت مواجهند. بدون شک اینگونه سیاست‌‌بازی‌ها کمکی به حل این بحران نخواهد کرد. آیا انتظار ایشان این است که مردم برای مقابله با نظام سلطه فرزندآوری کنند؟
شاید لازم باشد افرادی که چنین تفکر و رویکردی دارند را به معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده ارجاع داد. به نقل از معاونت امور زنان برخی از دلایل عدم فرزندخواهی و فرزندآوری از جمله عبارتند از:
- نبود تضمین اشتغال و تحصیل زنان پس از زایمان
- عدم بسترهای مناسب جهت فرهنگ‌سازی برای سهیم کردن پدران در تربیت و نگهداری کودکان
- فشارهای مختلف اقتصادی، نبود درآمد کافی، عدم ثبات و اطمینان از آینده شغلی برای بسیاری از جوانان، مشکلات مسکن و بالا بودن اجاره بهای آن، بالا بودن هزینه زندگی و همچنین هزینه‌های بهداشتی و درمانی حتی در زمینه مراقبت‌های دوران بارداری و زایمان و بعد از آن
- عدم آسایش و رفاه اقتصادی، علی الخصوص امنیت شغلی و اقتصادی، اجتماعی خانواده‌ها
در کنار موانع اقتصادی فرزندآوری برخی از متخصصان بر موانع فرهنگی نیز تأکید داشته‌اند. برای نمونه صالح قاسمی که یک جمعیت‌شناس است معتقد است نقش عوامل فرهنگی، عمومی و اجتماعی از عوامل اقتصادی در کاهش نرخ فرزندآوری بیشتر است. وی می‌گوید «سبک زندگی، عدم بهره‌مندی ارزش اجتماعی فرزند و فرزند را مترادف زحمت و مشقت دانستن سبب شده است که اقبال به فرزندآوری در زوج‌های جوان به شدت کاهش پیدا کند. زهرا بزرگی، روانشناس و متخصص حوزه کودکان از منظر روانشناختی علل فرزنددار نشدن را در دو حیطه سالم و ناسالم قابل بررسی می‌داند. در حیطه سالم فرد با همسر خود بنا به دلایل منطقی و یکسری انتخاب‌های صحیح به این توافق رسیده‌اند که فرزنددار نشوند. اما در حیطه ناسالم، به اعتقاد وی، آسیب‌ها و مشکلات روانی و فردی در این تصمیم‌گیری دخیل است. وی از جمله به اضطراب‌های شدید در مورد یک آینده مبهم اشاره دارد که خود این امر نیز می‌تواند خود ناشی از وضعیت نابسامان اجتماعی، اقتصادی و یا فرهنگی جامعه باشد.
در هر صورت مسئله سالخوردگی جمعیت یک پدیده جهانی است و این روزها گذار طرح تعالی جمعیت و حمایت از خانواده از فیلتر شورای نگهبان صیانت از حقوق خانواده به پویش فرزندآوری رسانه‌ها اضافه شد و سیر تا پیاز مشوق‌های مجلس هم در رسانه‌ها پیچیده است. در عین حال بسیاری از کارشناسان نیز معتقدند «اینکه مردم را برای بچه‌دار شدن تشویق کنیم، راه حل نیست. باید شرایطی ایجاد شود که مردم رغبت به بچه‌دار شدن داشته باشند تا بتوانند از نظر اقتصادی فرزند خود را حمایت کنند. وقتی اعتماد عمومی در جامعه از بین رفته است، این کار سخت‌تر می‌شود.» این دیدگاه مهراد عباد عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران بود. همین دیدگاه را نیز از حجت‌الاسلام مصطفی راهی استاد حوزه علمیه قم می‌شنویم که به استناد به یک گزارش میدانی می‌گوید «مرتفع کردن مشکلات اقتصادی (اشتغال و رکود اقتصادی) به‌عنوان مهم‌ترین دلیل عدم تمایل به فرزندآوری، حتی بدون تصویب سیاست‌های تشویقی، می‌تواند منجر به ازدیاد فرزندآوری شود.»
پیش‌بینی می‌شود جمعیت بالای ۶۵ سال در جهان تا ۳۰ سال دیگر دوبرابر شده و به بیش از یک و نیم میلیارد نفر برسد. جمعی زنان در این گروه سنی بالای ۶۵ سال از مردان بیشتر است و در حال حاضر ۶۲ درصد جمعیت بالای ۸۰ سال را زنان تشکیل می‌دهند. بنابراین وقتی از فرزندآوری سخن به میان می‌آید که تأثیر بیشتری بر زندگی زنان جوان دارد باید به فکر اقتصاد مراقبتی که در سنین بالا از همین فرزندآوران باید مراقبت بکند هم باشیم. از سوی دیگر اگر مطالبه ما از زنان این است که در پروژه فرزندآوری نظام مشارکت کنند، شاید وقت آن رسیده باشد که نظام به مطالبات معوقه زنان هم رسیدگی کند. چه خوش بی مهربانی هر دو سر بی.
